Hefbomen voor klimaatbestendige steden en gemeenten

Ook in Vlaanderen voelen we de gevolgen van klimaatverandering. De afgelopen jaren namen extreme weersomstandigheden toe: meer intense regenbuien met overstromingen tot gevolg, het hoogste grondwaterpeil in 20 jaar, weken van warmte en droogte, afgewisseld met kletsnatte perioden en minder ijsdagen. Wereldwijd was 2023 het warmste jaar ooit.  

Deze trend neemt tegen 2050 alleen maar toe. De schade door klimaatverandering op economisch en sociaal vlak kan in Vlaanderen sterk oplopen, met geschatte kosten tussen 2,5 en 7,5 miljard euro per jaar tegen 2050 (VITO, 2022). We moeten de verdere klimaatverandering dus binnen de perken houden (“mitigatie”), door bijvoorbeeld in te zetten op energiebesparing. Maar het is minstens even belangrijk dat we ons aanpassen aan de onvermijdelijke gevolgen ervan (“adaptatie”).  

Europa lanceerde in 2021 een nieuwe klimaatadaptatiestrategie, om ons versneld aan te passen aan die onvermijdelijke veranderingen. De Vlaamse Regering vertaalde dit naar het Vlaams Klimaatadaptatieplan, waarmee we Vlaanderen verder voorbereiden op de effecten van de klimaatverandering: op korte termijn (tegen 2030) en op langere termijn (tegen 2050). In het plan staan zes strategieën met verschillende actiepunten en concrete maatregelen. Zo wil Vlaanderen door in te zetten op groenblauwe dooradering en natuurgebaseerde oplossingen hittestress in woonomgevingen verminderen, regenwater beter vasthouden en overstromingsrisico’s beperken.  

Door een duidelijke visie met een actiegericht adaptatieplan te ontwikkelen, kunnen gemeenten significante stappen zetten naar klimaatbestendigheid.  Door deze plannen in lokale beleidsagenda's en bestuursakkoorden op te nemen, kunnen ze ook effectief uitgevoerd worden. Welke maatregelen of technieken kunnen steden en gemeenten hiervoor inzetten?  

• Geef het goede voorbeeld en maak openbare gebouwen klimaatbestendig via zonwering, groendaken en -gevels, mogelijkheden om regenwater op te vangen en te hergebruiken.  

• Leg groenblauwe infrastructuur aan,   

• Geef water genoeg ruimte: Onthard zodat regenwater gemakkelijker kan infiltreren. Je kan ook waterbuffers aanleggen. Zo hou je het water beter vast, beperk je watertekorten en verklein je de kans op overstroming.  Help ook inwoners om te ontharden en een geveltuin aan te leggen. Meer groen in de straat fleurt de buurten op, is goed voor insecten, zorgt voor een mildere temperatuur op hete dagen en laat water insijpelen.  

• Stimuleer inwoners om regenwater op te vangen en geef het goede voorbeeld als gemeente. Zorg dat er een kader is rond het opvangen van hemelwater.  

• Richt straten slimmer in met waterdoorlatende verharding, bermen en wadi’s.  

• Plant op openbare plaatsen (klimaatbestendige!) bomen en struiken aan tegen hittestress. Zij verkoelen op de warmste dagen en gaan hittestress tegen. Transformeer pleinen om tot stadsparkjes zodat ze schaduw en verkoeling geven.   

Steden en gemeenten met groenprojecten die bijdragen aan klimaatbestendigheid, kunnen meedingen naar het label ‘Klimaatbestendig project’ van de Openbaargroen Awards 2024.  

Bij de klimaatdiensten van de VMM krijgen gemeenten inzichten die ze kunnen gebruiken in hun lokaal beleid om versneld en impactvol een klimaatbestendige leefomgeving te creëren. Bovendien ondersteunt de VMM de gemeenten om gericht actie te ondernemen, van omgevingsanalyse tot de uitvoering van het meerjarenprogramma. In elke stap van het adaptatieproces kunnen ze daarbij een beroep doen op een van de lokale VMM-adviseurs klimaatadaptatie. Deze adviseurs geven advies op maat zodat gemeenten goed op de hoogte zijn van de klimaatuitdagingen op hun grondgebied. Ze organiseren ook opleidingen en workshops zodat gemeenten daarna gericht aan de slag kunnen gaan.     

De klimaatadaptatietools op het VMM Klimaatportaal Vlaanderen leggen de lokale kwetsbaarheden bloot (via de IMPACT-tool) of toetsen locatie-specifiek het potentieel en de effectiviteit van gecombineerde maatregelen af (via de PLAN-tool). Daarnaast kan ook de klimaatbestendigheid van ontwerpvarianten van concrete ruimtelijke projecten beoordeeld worden met een adaptatiescore (via de PROJECT-tool).   

Er zijn goede initiatieven op het terrein, maar om echte transformatie te creëren is het een must om samen te werken, opgebouwde kennis te delen en goede praktijken te ondersteunen. Dat kan bijvoorbeeld door deel te nemen aan de Green Deal Klimaatbestendige Omgeving.   

Steden en gemeenten weten waar de knelpunten en kansen liggen om in de praktijk te werken aan klimaatbestendige ontwerpen. Ze hebben ook oog voor sociaal kwetsbare groepen en kunnen er mee over waken dat initiatieven en maatregelen sociale onrechtvaardigheid niet verder vergroten.   

Lokale besturen die mee aan tafel zitten bij de verschillende focus-en werkgroepen, werken mee aan concrete eindproducten. Die worden op hun beurt maximaal hergebruikt door de ontwerpers van onze omgeving (studiebureaus, landschaps)architecten, bouwpromotoren, projectontwikkelaars ...). Zo krijgen onze volgende generaties de kans om in een duurzame en welvarende omgeving te leven.

Voor de initiatiefnemers van de nieuwe Green Deal is het engagement van steden en gemeenten een echte win-win. De Green Deal is een laagdrempelig en krachtig instrument om samen te werken met verschillende overheden, de bouwsector en het middenveld. 

In het nieuwe bestuursakkoord kunnen de nieuw verkozen lokale besturen hun beleid voor een effectieve klimaatadaptatiestrategie in hun gemeente verankeren. Dat kunnen ze doen door zich te engageren om:

• gebruik te maken van klimaatadaptatietools bij de aanvraag, ontwikkeling en/of beoordeling van nieuwe projecten in de gemeente,
• klimaatadaptatie hoog op de agenda te zetten en een visie en plan van aanpak op te stellen,
• een klimaatadaptatieplan uit te werken, een lokaal beleidsplan om klimaatuitdagingen mee aan te pakken,
• concrete klimaatadaptieve maatregelen uit te voeren.