Hitte-eilanden in steden

• De temperatuur in steden ligt doorgaans hoger dan in de omringende landelijke gebieden, vooral ’s nachts. Gemiddeld loopt dit verschil op tot enkele °C (eerste figuur), maar er worden ook dagen genoteerd met uitschieters tot 7 à 8 °C en meer. Hittegolven treden daardoor frequenter én intenser op in steden.
• De mate waarmee de maximumtemperatuur overdag boven een gezondheidsdrempel stijgt én waarmee de minimumtemperatuur ’s nachts boven een gezondheidsdrempel blijft hangen, wordt gevat in ‘hittegolfgraaddagen’ of HGD. Het hitte-eilandeffect wordt in beeld gebracht door de HGD-waarden op jaarbasis te vergelijken voor een stedelijke en een nabijgelegen landelijke locatie (tweede en derde figuur).
• De zomer van 2020 liet op de meeste meetplaatsen in Vlaanderen de hoogste HGD-waarden noteren sinds het begin van de metingen. De oorzaak ligt zowel bij de erg hoge temperaturen als bij de lange duur (een twaalftal dagen) van de hittegolf in de eerste helft van augustus. In verschillende stedelijke locaties werden bijkomend ook nog enkele kortere hittegolven opgetekend op andere momenten.
• 2021 contrasteerde sterk met het recordjaar 2020. Tijdens deze sombere zomer met een hoge graad van bewolking en neerslag bleven extreem hoge temperaturen uit (op korte periode midden juni na).
• Tijdens de zomer van 2022 was het niet alleen opnieuw erg warm, maar vooral ook uitzonderlijk droog met weinig bewolking. Ondanks hoog oplopende temperaturen overdag, waren de nachten nog vrij fris omdat uitgedroogde bodems sneller afkoelen 's nachts. Dat effect speelt het meest in een rurale omgeving. Verharding in stedelijke omgeving houdt de temperaturen ook 's nachts hoger, maar stedelijk groen kan dit hitte-eilandeffect zelfs tijdens erg droge zomers lokaal milderen,
• 2023 kende een zomer met eerder wisselvallig weer met heel wat bewolking en vrij veel neerslag tijdens de maanden juli en augustus. Onder invloed van 2 erg warme perioden (midden juni en begin september) werd in de meeste stedelijke stations toch de drempel voor hittestress overschreden.
• De voorbije zomer (2024) was eerder somber met heel wat bewolking en regen. De hitte-episodes waren van korte duur en een lage intensiteit, waardoor enkel de meest stedelijke locaties een aantal hittegolfdagen liet optekenen. Dat zowel de landelijke stations als de meetstations in groene stadsdelen allen gespaard bleven van hittestress, toont nogmaals de impact van verstedelijking op lokale hittestress én het milderend effect bij aanwezigheid van groen in de stad. Voorts speelden zoals ieder jaar ook andere regionale effecten als grootte van de stad en afstand tot de kustlijn.

Korte meetreeks

• De langste meetreeks beschikbaar is deze voor Antwerpen en omgeving. Deze start in 2012 (tweede figuur hierboven). Sinds 2016 kon de indicator uitgebreid worden naar de steden Gent, Lier, Brugge, Hasselt en Brussel & omgeving (derde figuur hierboven). Deze groep omvat een representatieve steekproef van steden, met een variërend inwoneraantal (enkele tienduizenden tot meer dan een miljoen) en geografische spreiding (van de Kust tot in Limburg).
• De korte meetreeksen laten toch al een duidelijk patroon zien (tweede en derde figuur):
• In vergelijking met nabijgelegen rurale gebieden worden steden gekenmerkt door een systematisch hoger aantal HGD. Slechts uitzonderlijk wordt dit patroon doorbroken omwille van erg lokale en tijdelijke factoren;
• Verder stijgt het geregistreerde aantal HGD met de grootte van de stad (gemeten naar hun inwoneraantal), en met de afstand tot de Kust;
• De temperende werking van groen in de stad blijkt zowel uit de resultaten van het meetpunt in het stadspark van Gent als uit de metingen in het voorstedelijk station te Ukkel.

Ruimtelijk patroon

• Naast temperatuurmetingen (op individuele locaties) worden modellen ingezet om een Vlaanderen-dekkend beeld te genereren van het hitte-eilandeffect. Een kaart voor het aantal HGD opgetekend in het huidige klimaat (jaargemiddelde in periode 2000-2020; vierde figuur; hieronder) laat zien dat:
• de hoogste waarden worden bereikt in een groot deel van het centrum van Brussel, en in de steden in de Maasvallei in het uiterste oosten van Vlaanderen waar er een warmer microklimaat heerst op de flanken van de zand- en grindhellingen;
• er ook hogere waarden zijn in en om het centrum van Antwerpen, in de grotere centrumsteden (Gent, Mechelen, Leuven, Hasselt) en in de urbane en suburbane gebieden in de Kempen waar de combinatie van zandgrond en gemiddeld lagere windsnelheden tot hogere temperaturen leidt;
• de laagste waarden worden opgetekend in de agrarische gebieden van de Westhoek, waar de milderende invloed van de zee en de hoge gemiddelde windsnelheid aanleiding geven tot de laagste zomertemperaturen in Vlaanderen;
• boven wateroppervlakken (zeker de grotere) de drempelwaarden bijna nooit wordt overschreden.

• De zomer van 2018 was de heetste sinds het begin van de metingen in België (1833). De HGD-kaart van dat jaar laat dan ook erg hoge waarden zien, zelfs tot 160 HGD in Brussel (vijfde figuur). In de jaren daarvoor vertoonde enkel de kaart van 2006 nog net iets hogere waarden. De kaart laat ook duidelijk de gradiënt van de Kust naar de Kempen zien. In deze erg warme zomer werd de drempelwaarde voor belangrijke hittestress (60 HGD) overschreden in bijna alle stedelijke en verstedelijkte gebieden in Vlaanderen (buiten West-Vlaanderen).
• De zesde figuur brengt 2019 in beeld. Die zomer werd gekenmerkt door twee nationale hittegolf-situaties (eind juni en eind juli), waarbij eind juli een aantal nationale hitte-records werden verbroken met temperaturen tot boven de 40 °C. Daarnaast deed zich eind augustus in een aantal stedelijke kernen nog een derde hittegolf-situatie voor. Dit vertaalt zich in een HGD-kaart die vergelijkbaar is en gemiddeld zelfs nog iets hoger scoort dan de recordzomer van 2018. Ondanks de recordtemperaturen in 2019, bleef het verschil met de HGD-waarden voor 2018 vrij beperkt door de relatief korte duur van de hittegolven in 2019.
• De zevende figuur levert het hittebeeld voor 2020. Die zomer werd gekenmerkt door een nationale hittegolf tijdens de eerste helft van augustus die een twaalftal dagen bleef aanhouden en die ook erg intens bleek met temperaturen die niet ver onder deze van de recordwaarden uit 2019 bleven. Verder waren er ook eind juni en eind juli een aantal zeer hete dagen die in sommige stedelijke kernen geleid hebben tot een bijkomende hittegolf-situatie. Dit resulteerde in een HGD-kaart voor 2020 die vergelijkbaar is en gemiddeld zelfs nog iets hoger scoort dan die van 2019. Bijna in alle stedelijke en verstedelijkte gebieden in Vlaanderen werd de drempel van 60 HGD overschreden, net als in een groot deel van de Limburgse Kempen.
• De achtste figuur toont de zomer van 2021. Die was uitzonderlijk koud en nat, waardoor er amper hittegolfgraaddagen in het kaartbeeld verschijnen. Enkel in het oosten van Vlaanderen werden de drempelwaarden nipt gehaald.
• De voorlaatste kaart (negende figuur) toont de verdeling van hittegolfgraaddagen tijdens de warme zomer van 2022. Naast de gebruikelijke ruraal-stedelijke gradiënten, vertoont deze kaart een opmerkelijk patroon. De zone nabij de kust vertoont hier uitzonderlijk hogere waarden dan het verder inlands gelegen (landelijk) gebied, onder invloed van de uitzonderlijk hoge zeewatertemperaturen tijdens de hittegolf van augustus.
• De laatste kaart (tiende figuur) laat zien dat ook de zomer van 2023 vrij warm was. Er deden zicht zowel in juni als begin september een hittegolf voor, wat resulteert in een kaartbeeld waarbij in Brussel, het havengebied van Antwerpen en op sommige lokaties in Limburg de hittestress-drempelwaarde van 60 HGD werd overschreden.
• De kaart voor de zomer van 2024 komt pas begin 2026 beschikbaar.

• Verharding in de stad inruilen voor meer vegetatie en wateroppervlakken kan het hitte-eilandeffect terugdringen.
• Impact van hittestress terugdringen door in hitte(actie)plannen rekening te houden met de specifieke, stedelijke situatie.

• Hoe meten we het hitte-eilandeffect?
• Welk niveau van hittestress is gevaarlijk?
• Terugdringen en opvangen van het hitte-eilandeffect.
• Klimaatportaal Vlaanderen: fijnmazige kaarten ondersteund door kerncijfers & grafieken per wijk, per gemeente en heel Vlaanderen over de klimaattoestand (temperatuur, neerslag, verdamping, wind), de effecten ervan (hittestress, droogte, wijzigende grondwaterstanden, wateroverlast, overstromingen, zeespiegelstijging) en de gevolgen (getroffen personen, gebouwen, ecosystemen en landbouwteelten). En dit zowel voor het huidige klimaat als voor de mogelijke klimaatverandering tot 2100.
• Klimaatrapport 2015: Aan de hand van scenario’s worden de verwachtingen tot 2100 beschreven en antwoorden geformuleerd op vragen als: Welke gevolgen heeft de klimaatverandering voor Vlaanderen? En hoe kunnen we ons tijdig aanpassen om de effecten van klimaatverandering op te vangen?