Zeven inzichten na afronding grootste saneringsoperatie van waterlopen ooit

Zeventien kilometer waterloop en oevers werden de voorbije zeven jaar grondig onder handen genomen in Beringen, Tessenderlo, Diest en Scherpenheuvel-Zichem. De historische verontreiniging van de Winterbeek met zware metalen en zouten werd waar mogelijk weggenomen. De gesaneerde oevers zijn opnieuw proper en ook de eerste positieve effecten van de verbeterde beekkwaliteit zijn al zichtbaar. Wat maakt dit project nu zo uniek? En welke ervaringen nemen we mee naar toekomstige saneringsprojecten? Nik Dezillie, projectcoördinator bij VMM, deelt zijn inzichten.

16 november 2023

Deel online

Sanering in beeld

Bekijk deze video om een beter beeld te krijgen van de gerealiseerde werken.  

Inzichten voor toekomstige saneringsprojecten

VMM-collega Nik Dezillie was projectcoördinator van de sanering van de Winterbeek. Hij blikt tevreden terug op de realisatie en op de ervaringen die het project opleverde.

Een unieke samenwerking

Bij de opstart van het project stonden we voor een erg grote uitdaging: hoe begin je aan de sanering van een beek van zeventien kilometer en de vallei errond, die verontreinigd is sinds de jaren 1960-1970? Door een unieke samenwerkingsovereenkomst tussen de VMM, OVAM en Tessenderlo Group hoefden we de zaak niet te regelen via de rechtbank, kwamen we een verdeelsleutel voor de kosten overeen en konden we snel starten met de saneringswerken. Het kabinet stelde de krachtlijnen van de overeenkomst op. Daarop bouwden we verder voor een gedetailleerde, praktische samenwerkingsovereenkomst. Dit is voor ons een belangrijke pilootcase om als overheid expertise op te doen op vlak van waterbodem- en oeversanering.

Opdeling in deeltrajecten met gedetailleerd maatwerk

Door historische overstromingen en de grondbewerkingen in landbouwgebied verspreidde de verontreiniging zich in de vallei tot een groot lappendeken. Het in kaart brengen en saneren van deze grillig verspreide verontreiniging was alleen mogelijk via complex maatwerk. We deelden het traject op in verschillende behapbare deelgebieden en onderzochten via precieze bodemstalen en labo-onderzoek heel gedetailleerd waar en hoe diep de verontreiniging zat. Dat was een complexe operatie. De resultaten werden afgetoetst aan de normen en in functie van het landgebruik, het verspreidings- en blootstellingsrisico werd per perceel de saneringsaanpak vastgesteld.

Samenwerking met lokale besturen

De lokale besturen werden nauw betrokken bij het saneringstraject. Ze waren aanwezig op de startvergadering met de VMM, OVAM, de aannemers en Tessenderlo Group. Samen met hen werden, voor de start van de werken, infomarkten georganiseerd om de burgers te informeren over het project. De gemeente is een laagdrempelig, toegankelijk aanspreekpunt voor de burgers die naast de waterloop wonen om uitleg te krijgen over het project en haar impact. De gemeente is ook de plaats waar het saneringsplan in het openbaar onderzoek kan worden ingekeken. 

Rekening houden met kwetsbare natuur

De natuurontwikkeling op de oevers liet zich niet afremmen door de historische vervuiling. In de natuurgebieden rond de verontreinigde beek ontwikkelde zich een kwetsbare, waardevolle natuur. Bij het afgraven van verontreinigde delen hielden we hier uiteraard rekening mee. Waar waardevolle bossen aanwezig waren, groeven we de verontreiniging niet af. Doordat die percelen niet bebouwd en toegankelijk zijn, is het gezondheidsrisico er verwaarloosbaar. Bovendien houden de boomwortels de verontreiniging vast zodat ook de verspreiding van de vervuiling beperkt is. Om de vervuiling die toch nog vrijkomt en afspoelt naar de beek op te vangen, installeerden we slibvangen in de waterloop om de verontreiniging op te vangen en op die manier uit het valleigebied te verwijderen. Zo kan eventueel vrijkomende restsanering toch gecounterd wordt. Met deze multidisciplinaire aanpak combineren we de expertise van landbodemsanering met die van waterloopbeheer.

Geoptimaliseerde werking

We splitsten het te saneren gebied in vier deelgebieden zodat het financieel haalbaar was voor de jaarbudgetten. Door op te delen konden we de werking bovendien per deelgebied steeds verder optimaliseren en verfijnen rekening houdend met onze vernieuwde inzichten en ervaringen. Bij elk soort gebied (landbouwgebied, kwetsbare natuur en woongebied), gebruikten we een aangepaste aanpak. Zo vervingen we de verontreinigde teelaarde door propere teelaarde bij het afgraven van landbouwgebied. In woongebieden werden bij sommige mensen een deel van hun tuin afgegraven en heraangevuld met zuivere grond. We overliepen bij elke bewoner tot waar zou worden afgegraven worden, welke boom of bloempot kon blijven staan en maakten een tijdelijke overbrugging over de beek zodat we de verontreinigde grond langs daar konden afvoeren. Zo beperkten we de hinder maximaal en konden we rekenen op de medewerking van de buurt.

Koppelkansen natuur

Waar we konden, koppelden we het saneringstraject ook aan het realiseren van een natuurmeerwaarde. Omdat het laatste deelgebied uitsluitend natuurgebied is, konden we de beek er herinrichten zodat de natuur er meer kansen krijgt. We waren dus niet louter gefixeerd op uitsluitend saneren, maar konden de beek bijvoorbeeld lokaal een winterbed geven en stroomdeflectoren aanleggen zodat er meer ruimte voor water en habitatdiversiteit ontstond. 

Aandacht voor nieuwe uitdagingen

Vóór de sanering was de Winterbeek een kale beek waar, door de verontreiniging, nagenoeg geen bodemvegetatie groeide. Het waterloopbeheer bleef toen beperkt tot het maaien van de beektaluds. Door de sanering komen de waterplanten terug. Daardoor wordt de waterafvoer gestremd waardoor er in het voorjaar lokaal problemen zijn bij landbouwers die hun grond niet kunnen bewerken door een te hoge waterstand. We merken dat de ecologische heropleving van de beek snel gaat waardoor er nieuwe uitdagingen ontstaan waar we via een aangepast waterloopbeheer een antwoord moeten op bieden.