Hoe evolueert de toestand van de waterlopen in Vlaanderen?

De waterkwaliteit wordt vooral bepaald door de lozingen (netto-emissies) die erin terechtkomen. De totale netto-emissies van zuurstofbindende stoffen en nutriënten (stikstof en fosfor) zijn duidelijk gedaald in de periode 2010-2022:

• biochemisch zuurstofverbruik: -33%
• stikstof: -35%
• fosfor: -22%

Er komt minder ongezuiverd, huishoudelijk afvalwater in onze waterlopen terecht. De huishoudelijke netto-emissies daalden dankzij de verdere uitbouw en verbetering van de openbare waterzuivering. Ook de inspanningen van de bedrijven leverden resultaten op. De netto-emissies van stikstof en fosfor naar het oppervlaktewater door de landbouw vertonen geen duidelijke evolutie.

In 2023 zijn de lozingen echter gestegen ten opzichte van 2022. Dat komt door de lagere zuiveringsrendementen van de rioolwaterzuiveringsinstallaties en door hogere verliezen van nutriënten vanuit de landbouw, beide vooral als gevolg van de erg hoge neerslag in 2023.

De dalende emissies van zuurstofbindende stoffen en nutriënten leidden tot verbeterde zuurstof-, stikstof- en fosfaatconcentraties in de waterlopen. Ook het percentage van de Vlaamse waterlichamen (de wat grotere waterlopen) dat voldoet aan de norm nam toe. Maar die verbetering vlakt de laatste jaren wel af. Naast de minder snelle uitbouw van de openbare waterzuivering gedurende de laatste jaren hebben de extreme weersomstandigheden van de laatste jaren een belangrijke invloed gehad.

De verbeterde zuurstof- en nutriëntenconcentraties zorgen ook voor betere leefomstandigheden voor aquatische organismen (vissen, waterplanten …). Zo neemt het percentage waterlichamen duidelijk toe met een goede of zeer goede score voor ongewervelden en waterplanten. Toch haalt maar een zeer kleine minderheid van de waterlichamen alle vooropgestelde doelen.

De scores voor de waterlichamen zijn gebaseerd op uitgebreid onderzoek naar de aquatische organismen in de waterloop. Het gaat dan om vissen, ongewervelden (macro-invertebraten), waterplanten (macrofyten) …  . Rekening houdend met o.a. de diversiteit aan soorten en de gevoeligheid ervan voor vervuiling, krijgen waterlichamen scores van zeer goed tot slecht. Die scores worden om de drie jaar herberekend en zijn op dit ogenblik beschikbaar tot en met de periode 2019-2021.

Bij te hoge concentraties kunnen gevaarlijke stoffen giftig worden voor waterorganismen. Een deel van die stoffen kan ook hormoonverstorend werken. Sommige stoffen stapelen zich op in waterorganismen. Daarom worden metingen gedaan in het water zelf en in vissen.

Van de zware metalen overschrijdt kobalt het vaakst de milieukwaliteitsnorm in oppervlaktewater. In 2024 werd op 47 % van de meetplaatsen een normoverschrijding vastgesteld. Op alle meetplaatsen werd in de periode 2019-2021 een overschrijding van de milieukwaliteitsnorm voor kwik in vissen gemeten.

Over het algemeen vertonen de pesticiden in het oppervlaktewater een gunstige evolutie. Enkele pesticiden komen toch nog heel vaak in te hoge concentraties in het oppervlaktewater voor. Zo overschrijdt het insecticide imidacloprid in 62 % van de meetplaatsen de norm in 2022. Het insecticide heptachloorepoxide kwam op alle meetplaatsen in te hoge concentraties in vis voor in de periode 2019-2021.

Andere gevaarlijke stoffen die op minstens de helft van de meetplaatsen in oppervlaktewater of in vis een overschrijding van de norm laten optekenen in de periode 2019-2021:

• Gebromeerde difenylethers (vlamvertrager)
• PFOS (vuil-, water- en olieafstotende materialen)
• Polycyclische aromatische koolwaterstoffen (PAK’s, ontstaan door onvolledige verbranding)

Vaak zijn de bronnen van deze stoffen divers en niet altijd goed gekend. Meer over de verspreiding van deze stoffen lees je in de  Inventaris prioritaire stoffen.

De stroomgebiedbeheerplannen bepalen wat Vlaanderen zal doen om de toestand van het oppervlaktewater en het grondwater te verbeteren. Alle maatregelen en acties om de toestand van de watersystemen te verbeteren of de overstromingsrisico's beter te beheren, zijn samengebracht in het maatregelenprogramma. 

Het 6de mestactieplan voor de periode 2019-2022 (MAP 6) moest ervoor zorgen dat minder nitraten en fosfaten uit meststoffen in het water terechtkomen.

Het NAPAN (Nationaal Actie Plan d’Action National) omvat alle gecoördineerde plannen inzake pesticiden in België. 

Het Vlaamse PFAS-actieplan bevat acties om de PFAS (perfluoralkylstoffen, waartoe ook de PFOS behoren) en hormoonverstoorders aan te pakken.